W ramach pomocy psychologiczno-pedagogicznej, dzieci mają możliwość uczestniczenia w grupach socjoterapeutycznych. Zajęcia odbywają się na terenie szkoły, w grupach maksymalnie 8 osobowych. Terapia przeznaczona jest w szczególności dla uczniów klas I-III. Chętne dzieci kwalifikowane są do odpowiedniej grupy terapeutycznej na wniosek rodzica, po zasięgnięciu opinii wychowawcy klasowego oraz pedagoga szkolnego.

Poniżej, parę słów o istocie socjoterapii oraz rodzajach i strukturze zajęć...

Pojęcie socjoterapii

Według definicji Katarzyny Sawickiej, ,,przez socjoterapię możemy rozumieć metodę leczenia zaburzeń zachowania i niektórych zaburzeń emocjonalnych u dzieci i młodzieży w toku spotkań grupowych." (1999) i że jest ona formą pomocy psychologicznej dla dzieci i młodzieży, która stanowi formę pośrednią pomiędzy psychoterapią a psychoedukacją i treningiem interpersonalnym.

Istota socjoterapii

W kręgu zainteresowań socjoterapii pozostają dzieci z problemami szkolnymi, które spowodowane są deficytami parcjalnymi, co w efekcie jest przyczyną ich problemów z zachowaniem, dzieci nadpobudliwe, dzieci nieśmiałe i wycofane, dzieci z problemami w nauce wynikającymi z opóźnień szkolnych i zaniedbań dydaktycznych, oraz uczniowie agresywni, wyrządzający szkody swoim zachowaniem (Jagieła 2007). W odróżnieniu od psychoterapii, celem socjoterapii jest nie tylko leczenie dzieci z zaburzeniami zachowania, nadpobudliwości i zahamowań, niektórych zaburzeń emocjonalnych, ale także przyświecają jej cele edukacyjne i rozwojowe (Sawicka 1999).

Wspomaganie rozwoju dzieci podczas zajęć socjoterapeutycznych odbywa się między innymi poprzez realizację celów edukacyjnych. Cele edukacyjne polegają na poznawaniu przez grupę dzieci różnych zagadnień, które pomagają im sprawniej funkcjonować społecznie i rozwiązywać różne problemy. Takimi celami może być uczenie się rozpoznawania emocji, rozpoznawania mechanizmów uzależnienia, dostarczanie informacji na temat chorób społecznych czy zdobycie nowych umiejętności, jak: uczenie się technik pracy umysłowej, uczenie pełnienia różnych ról społecznych, rozwiązywania konfliktów. Cele edukacyjne dostarczają dzieciom wiedzy o sobie i innych ludziach oraz inicjują proces rozumienia mechanizmów społecznych, co chroni je przed kolejnymi urazami psychicznymi.
Również cele rozwojowe wspomagają rozwój dzieci i młodzieży. Cele te są ściśle związane z wiekiem uczestników i ich potrzebami w danym momencie rozwoju. U dzieci w okresie wczesnoszkolnym najważniejsza jest potrzeba aktywności ruchowej, zabawy, potrzeba zdobywania wiedzy, twórczości, wsparcia ze strony dorosłych, potrzeba przebywania w gronie rówieśników. W okresie dorastania dominuje natomiast potrzeba wyrażania siebie poprzez różne formy literackie, marzenia, wyobrażenia, potrzebę aprobaty społecznej i autonomii, intymności, niezależności i przynależności społecznej oraz aktywności społecznej. Tematyka zajęć może być osadzona wokół takich zagadnień, jak rodzina, miłość, przyjaźń, pomoc w domu, czas wolny w zależności od wieku i preferencji uczestników oraz od ich rozwoju osobistego, społecznego i moralnego (Sobolewska 1993).
Jednak istotą zajęć socjoterapeutycznych jest realizacja celów terapeutycznych. W terapeutycznym podejściu do korekty zachowań, bez względu na przyczynę interwencji, uważa się, że trudne zachowania dzieci i młodzieży mają tło psychiczne. Dzieci, które doświadczyły przemocy fizycznej i psychicznej, mają najczęściej wypaczony obraz własnej osoby. Często myślą, że są gorsze od innych, więc muszą być silne, aby coś znaczyć. Uważają, że świat jest okrutny i zły, „nie jestem ważny dla dorosłych i nikt mnie nie kocha". Zajęcia socjoterapeutyczne mają dostarczać takich sytuacji społecznych, które mają charakter doświadczeń korekcyjnych przeciwstawnych do doświadczeń urazowych oraz doświadczeń kompensujących doświadczenia deprywacyjne. Podczas zajęć należy również umożliwić odreagowanie napięć i negatywnych emocji oraz pomóc w uczeniu się nowych umiejętności psychologicznych. Proces terapeutyczny nie polega na ponownym przeżywaniu traumatycznych zdarzeń, ale ich rozładowaniu oraz doświadczaniu wielu emocji pozytywnych (Strzemieczny 1988) W ten sposób stany takie, jak: nieufność, wrogość, przygaszenie, zniechęcenie, smutek można likwidować poprzez dostarczanie nowych, pozytywnych przeżyć ( Sawicka za Han- Ilgiewicz 1998). Gromadzenie nowych doświadczeń o charakterze pozytywnym może likwidować wpływ doświadczeń negatywnych wpływających na funkcjonowanie społeczne i stan psychiczny dzieci i młodzieży (Sawicka 1998). Chodzi o to, aby zajęcia socjoterapeutyczne były okazją do poznania samego siebie, wypróbowania nowych sposobów zachowań i nabycia umiejętności interpersonalnych, jak: asertywność, umiejętność podejmowania decyzji, radzenia sobie z trudnymi sytuacjami, poszukiwanie wsparcia pomocy.

Struktura zajęć socjoterapeutycznych

Zajęcia socjoterapeutyczne mają charakter ustrukturalizowany (Sawicka, 1998). Każde zajęcia grupowe mają swój cel szczegółowy, który jest podporządkowany celowi głównemu oraz rodzaje aktywności pomagające w osiągnięciu zamierzonych celów. Cały cykl spotkań oraz każde spotkanie tworzą dynamiczną całość.
Pierwszym etapem jest okres powstawania grupy. Celem tego etapu jest poznanie się uczestników, wypracowanie norm, które będę obowiązywać oraz budowanie atmosfery wzajemnego zaufania i bezpieczeństwa. Dlatego początkowo na zajęciach dominują ćwiczenia pomagające w bliższym poznaniu siebie nawzajem, ale nie wymagające głębokiego ujawniania się. Wówczas wprowadza się i wypracowuje normy, których istnienie daje poczucie bezpieczeństwa. Najczęściej do standardowych zachowań należy dbałość o bezpieczeństwo fizyczne i psychiczne uczestników, możliwość wysłuchania każdego, zachowanie tajemnicy spotkań oraz regularne uczestnictwo w zajęciach i punktualne przychodzenie na nie.
Właściwy etap pracy z grupą jest przeznaczony na realizację zaplanowanych celów terapeutycznych, edukacyjnych i rozwojowych. Może być przeznaczony na pracę z uzależnieniem, nieśmiałością, kontrolą nad emocjami , poczuciem własnej wartości czy zdobywaniem nowych umiejętności. W miarę rozwoju grupy możliwa bywa również praca indywidualna, ukierunkowana na przepracowanie konkretnego urazu czy innego problemu.
Ostatnim etapem pracy socjoterapeutycznej jest przygotowanie do zakończenia jej funkcjonowania. Systematyczne spotkania w grupie doprowadzają do wytworzenia wielu więzi między jej członkami, niekiedy bardzo silnych. Aby uczestnicy mogli poradzić sobie z emocjami (satysfakcja ze spotkań, ale i żal z powodu ich zakończenia), które towarzyszą wygaśnięciu grupy, prowadzący musi doprowadzić do wzmocnienia pozytywnych uczuć, podsumować zdobyte umiejętności i pokazać możliwość ich wykorzystania w codziennym życiu. Uczestnicy powinni wymienić się pozytywnymi informacjami zwrotnymi, prowadzący zaś mogą zebrać informacje zwrotne.

Zasady pracy socjoterapeutycznej

Podczas zajęć socjoterapeutycznych obowiązuje szereg zasad, tak aby możliwa była korekta zachowań uczestników (Jagieła 2007).
Jedną z zasad jest zasada afirmacji, która polega na założeniu, że atmosfera na zajęciach pozwoli na dostrzeganiu pozytywnych cech i zdolności u uczestników. Unikamy więc krytycznych wypowiedzi, wytykania błędów, podkreślania błędów. Atmosfera afirmacji sprzyja otwartości na nowe komunikaty i nowe sposoby uczenia się co w efekcie powoduje zmiany w myśleniu na własny temat. Życzliwość terapeuty przełoży się na pozytywne relacje z rówieśnikami na zajęciach i poza nimi.
Kolejną zasadą jest zasada bliskości. Terapeuta musi stworzyć ciepłe i bezpieczne warunki podczas terapii tak, aby każdy uczestnik czuł, że ma wsparcie. Dlatego prowadzący musi znać każe dziecko z imienia, znać jego indywidualność, interesować się jego kłopotami i być nim zainteresowany. Stan ten można uzyskać poprzez ćwiczenia zmniejszające dystans fizyczny, czyli związane z dotykiem, niewerbalnym wyrażaniem sympatii, gotowością do udzielania wsparcia. Ze względu na kontrowersje terapeuci unikają kontaktu fizycznego w stosunku do dzieci, aby nie być posądzonymi o pedofilię. Dzieci, które po raz pierwszy doświadczają bliskości a w domu są traktowane przedmiotowo, mogą mieć zniwelowane lub zminimalizowane braki z tego tytułu.
Ważną zasadą jest zasada otwartości, która polega na stworzeniu uczestnikom warunków do wyrażania się i przyjmowania informacji o sobie. W takiej atmosferze możliwe jest ujawnianie przez dzieci ważnych dla nich spraw a także szacunku dla doświadczeń i problemów innych. Otwartość może być tylko wówczas, kiedy zostanie zagwarantowane bezpieczeństwo interpersonalne, poprzez umowę pomiędzy uczestnikami,
że wszystko, o czym się dowiadujemy, pozostaje tajemnicą.
Ostatnia ważną zasadą jest zasada istnienia reguł. Muszą one porządkować zajęcia, organizować je i strukturalizować. Normy powinny być zrozumiałe dla uczestników, akceptowane przez nich i umożliwiać przeżywanie pozytywnych doświadczeń, a przede wszystkim osiągnięcie zamierzonych celów socjoterapeutycznych.

Metody pracy z grupą

W pracy socjoterapeutycznej wykorzystuje się różne metody pracy z grupą. Najpopularniejszą z nich jest praca w kręgu połączona z techniką rundek jako forma dzielenia się doświadczeniami (Sawicka 1998). Stosuje się ją najczęściej na początku i na końcu zajęć. Kontakt wzrokowy jaki mają wszyscy uczestnicy sprzyja nawiązaniu kontaktu emocjonalnego, wyrównuje dystans społeczny oraz dystans miedzy prowadzącym a dziećmi. Rundka może polegać albo na wyrażeniu swoich uczuć po wykonaniu ćwiczenia albo na wyrażeniu swoje zdania. I każdy ma prawo, a nie obowiązek wypowiedzenia się.
Kolejną techniką jest ,,burza mózgu". Pomaga wyzwolić potencjał twórczy grupy poprzez wytworzenie nieskrępowanych pomysłów. W ten sposób można wybrać pomysł najskuteczniejszy albo najciekawszy. Szczególnie często stosuje się ,,burzę mózgów" w grupach 3-5 osobowych przy realizacji niektórych ćwiczeń.
Ważną techniką wypowiedzi dla dzieci i młodzieży, szczególnie z problemami w wypowiadaniu się, są prace plastyczne. W pracach plastycznych dzieci wyrazić mogą swoje uczucia, swoją wiedzę o świecie. Wspólne rysownie w grupie lub przez grupę sprzyja lepszemu porozumiewaniu się (Kołodziejczyk, Czemierowska 1993). Działania plastyczne nie powinny być oceniane pod kątem zdolności, aby nie zrażać nikogo do ich wykonywania. Inną metoda jest śpiew i muzykowanie. Można wykorzystać do wspólnego śpiewania odpowiednio dobrane piosenki albo wykorzystywać muzykoterapię. Bardzo lubiana przez dzieci jest zabawa z instrumentami lub nawet wykorzystanie różnych przedmiotów do wytworzenia dźwięków.
Kolejnymi technikami jakie można wykorzystać w pracy socjoterapeutycznej jest psychodrama, socjodrama oraz inscenizacja i odgrywanie scenek. Inscenizacja polega głównie na odgrywaniu jakiegoś zdarzenie według gotowego scenariusza lub przygotowanego przez grupę. Tematem inscenizacji jest najczęściej problem jaki pojawił się w grupie. Szczególnie przydatna ta metoda jest w ćwiczeniu nowych zachowań oraz w odreagowaniu emocjonalnym. Pewną odmianą tej techniki jest zastosowanie kukiełek.
W pracy z małymi dziećmi bardzo użyteczną techniką jest opowiadanie. Dzięki niemu można wprowadzić tematy trudne i wstydliwe.
Podstawową formą pracy socjoterapeutycznej jest zabawa. Z obserwacji wynika, że dzieci z problemami społecznymi nie umieją bawić i śmiać się (Sawicka 1999). Źródłem zabawy mogą być sytuacje spontaniczne ale także formy zorganizowane, które mają swój początek i koniec oraz fabułę, treść i organizację. Odmianą zabawy są różnego rodzaju gry. Mogą to być gry związane z rywalizacją, gry ruchowe czy gry psychologiczne. Szczególnie podczas gier psychologicznych dzieci mają okazję do zdobywania nowych doświadczeń, wyrażenia swoich odczuć.

Literatura

1. Jagieła J., Socjoterapia w szkole. Krótki poradnik psychologiczny. Wydawnictwo ,,Rubikon", Kraków 2007
2. Sawicka K., Socjoterapia- proces i metoda, w: (red) K. Sawicka, Socjoterapia. Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno- Pedagogicznej, Warszawa 1999
3. Sobolewska Z., Zajęcia socjoterapeutyczne dla dzieci i młodzieży- zasady projektowania zajęć. OPTA, Warszawa 1993
4. Strzemieczny J., Zajęcia socjoterapeutyczne dla dzieci i młodzieży. PTP